Βουργουνδία

(Bourgogne). Διοικητική περιφέρεια (31.582 τ. χλμ., 1.610.067 κάτ. το 1999) της κεντροανατολικής Γαλλίας, η οποία διαιρείται στα διαμερίσματα Ιόν (Yonne), Χρυσή Ακτή (Côte-d’Or), Σον-ε-Λουάρ (Saône-et-Loire) και Νιέβρ (Nièvre). Η Β. είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος της ορεινή περιοχή και αποτελεί τον υδροκρίτη μεταξύ της λεκάνης του Λουάρ (Λίγηρα) και του Σηκουάνα από το ένα μέρος και της λεκάνης του Σον από την άλλη. Από δομική άποψη, έχει σχηματιστεί από διάφορες μικρότερες γεωγραφικές περιοχές, όπως είναι στα Δ ο ορεινός όγκος του Μορβάν, που αποτελεί ΒΑ προέκταση του Κεντρικού Ορεινού Όγκου και στα Α τα άγονα ασβεστολιθικά υψίπεδα, που κατέρχονται απαλά προς το λεκανοπέδιο του Παρισιού και παρουσιάζουν αντίθετα απότομη κλίση προς την κοιλάδα του Σον. Ο πληθυσμός ασχολείται με τη γεωργία, ιδιαίτερα με την αμπελοκαλλιέργεια, που δίνει εξαίρετα προϊόντα, γνωστά σε ολόκληρο τον κόσμο, τα οποία εξάγονται σε μεγάλες ποσότητες. Η σπουδαιότερη πόλη της Β. και περιφερειακή πρωτεύουσα είναι η Ντιζόν (Dijon, 147.800 κάτ. το 2002). Άλλα αστικά κέντρα είναι η Σαλόν-σιρ-Σον (Chalon-sur-Saône, 49.200 κάτ. το 2002), πόλη βιομηχανική και εμπορική επί του ποταμού Σον, με επιβλητικά μνημεία, μεταξύ των οποίων ο ρομανογοτθικού ρυθμού καθεδρικός ναός του Αγίου Βικεντίου (12ος-15ος αι.)· η Οζέρ (Auxerre, 37.500 κάτ. το 2002), στο βορειοδυτικό άκρο της Β. σε ωραία θέση πάνω σε ύψωμα στην αριστερή όχθη του Ιόν, με περίφημα και αυτή μεσαιωνικά οικοδομήματα· η Οτέν (Autun, περ. 20.000 κάτ.), στην κοιλάδα του Αρού, που ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Αύγουστο με την ονομασία Augustodunum και από την οποία διασώζονται δύο πύλες των ρωμαϊκών χρόνων, η Πύλη του Αγίου Ανδρέα (Porta Lingonensis) και η Πύλη του Αρού (Porta Senonica), λείψανα του θεάτρου και του ναού του Ιανού καθώς και ο ρομανογοτθικός καθεδρικός ναός του Αγίου Λαζάρου (12ος αι.) και τα πλούσια μουσεία Ρολέν και Επιγραφικό· η Λε Κρεζό (Le Creusot, 25.700 κάτ. το 2002), βιομηχανικό κέντρο με εργοστάσια μεταλλουργίας, τροφοδοτούμενα από τα γειτονικά ανθρακωρυχεία· η Μπουργκ-αν-Μπρες (Bourg-en-Bresse, 41.100 κάτ. το 2002), γνωστή για τον γοτθικό ναό του Μπρου· η Μακόν (Mâcon, 33.700 κάτ. το 2002), επί του Σον, σημαντική αγορά κρασιών· και η Μπον (Beaune, 21.500 κάτ. το 2002), αγορά κρασιών και αυτή, με καλλιτεχνικά μνημεία και μουσεία, από τα οποία εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το Μουσείο Κρασιού της Β. Στην περιοχή υπάρχουν επίσης διάφορες αρχαίες μικρές πόλεις, που είναι γνωστές γιατί συνδέονται κυρίως με ιστορικά ή καλλιτεχνικά γεγονότα. Μεταξύ αυτών είναι η Αβαλόν που διατηρεί ακόμα τα μεσαιωνικά τείχη της, η Σεμίρ-αν-Οξουά γνωστή για τον ωραίο γοτθικό ναό της Παναγίας, η Παρέ-λε-Μονιάλ με τη βασιλική της Ιερής Καρδιάς (12oς αι.) και προπάντων το Κλινί, που υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα θρησκευτικά κέντρα του Μεσαίωνα και διατηρεί μέχρι σήμερα το αρχιτεκτονικό συγκρότημα της περίφημης μονής των Βενεδικτίνων. Ιστορία. Η Β. πήρε την ονομασία της από τις γερμανικές φυλές των Βουργουνδών, που την κατέλαβαν στις αρχές του 5ου αι. μ.Χ. και ίδρυσαν βασίλειο το οποίο περιήλθε στους Φράγκους μεταξύ των ετών 523-532. Κατά τον κατακερματισμό που υπέστη η αυτοκρατορία των Καρολιδών, η Β. χωρίστηκε σε δύο τμήματα: ένα προς τα βόρεια και άλλο ένα προς τα νότια του Ιούρα, που με τη συνθήκη του Βερντέν (843) παραχωρήθηκαν αντίστοιχα στον Λοθάριο και στον Κάρολο τον Φαλακρό. Το 933 ένα μέρος της Β. αποσπάστηκε και σχημάτισε το λεγόμενο βασίλειο της Αρελάτης (Αρλ), που αργότερα αποτέλεσε τμήμα της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το 1365, το δουκάτο της Β., που είχε επεκταθεί με την προσάρτηση της Ελεύθερης Koμητείας, η οποία είχε αποσπαστεί από το βασίλειο της Αρελάτης, περιήλθε στον Φίλιππο τον Τολμηρό, τεταρτότοκο γιο του Ιωάννη Β’ της Γαλλίας. Τότε άρχισε για το βουργουνδικό δουκάτο μία περίοδος ισχύος που έφτασε στο απόγειό της την εποχή του Καρόλου του Τολμηρού, του οποίου η αυλή ήταν η πιο εξέχουσα στην Ευρώπη και στην προστασία του οφείλονται τα μεγαλύτερα πνευματικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα στην περιοχή αυτή. Στο μεταξύ, τα σύνορα του δουκάτου επεκτάθηκαν και περιέλαβαν τη Φλάνδρα, τις Κάτω Χώρες, την Ελεύθερη Κομητεία, την Αλσατία και τμήμα της Λορένης· μάλιστα ο Κάρολος ο Τολμηρός ήταν έτοιμος να αναλάβει το στέμμα του νέου βασιλείου της Βελγικής Γαλατίας, όπως θα ονομαζόταν, αλλά σκοτώθηκε στο Νανσί (1477), πολεμώντας κατά των Ελβετών. Ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΑ’ φρόντισε να γίνει κύριος του μεγαλύτερου μέρους της βουργουνδικής κληρονομιάς και μόνο τα βόρεια εδάφη της Φλάνδρας και των Κάτω Χωρών περιήλθαν, ύστερα από σφοδρό αγώνα, στην κόρη του Καρόλου του Τολμηρού, Μαρία, που παντρεύτηκε τον Μαξιμιλιανό των Αψβούργων. Τέχνη. Η τέχνη της Β. κατέχει γενικά εξέχουσα θέση στην ιστορία, απέκτησε όμως πανευρωπαϊκή σημασία τον 12o αι. και τον 15o αι. Η ρωμαϊκή κατάκτηση είχε αφήσει στην περιοχή αξιόλογα και πολυάριθμα μνημεία (από τα οποία λίγα σώζονται σήμερα), ιδιαίτερα στην Οτέν (Augustodunum), ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα της Γαλατίας μετά την Αρλ και τη Λιόν. Όταν περίπου το 1000 η Β. έγινε σημαντικός θρησκευτικός πυρήνας της Γαλλίας, με τους δύο μεγάλους κόμβους του Κλινί και Σιτό και τα αντίστοιχα μοναχικά τάγματα των κλουνιανών και των κιστερκιανών, χρησιμοποίησε τον πλούτο των κλασικών αναμνήσεών της για να ανανεώσει την τέχνη και να πρωτοστατήσει στην ανάπτυξη και στη διάδοση του ρομανικού ρυθμού. Από το Σεν Μπενέν, το παλαιότερο μοναστήρι της Ντιζόν (1001-8), σώζονται μερικά ερείπια. Έχει επίσης σχεδόν εντελώς καταστραφεί (κατά τη Γαλλική επανάσταση) το λαμπρότερο ρομανικό μνημείο της B., ο περίφημος ναός του Κλινί (1089-1131). Το θαυμάσιο αυτό πεντάκλιτο θολωτό οικοδόμημα με τα πέντε κωδωνοστάσια ήταν μαζί με το γειτονικό του μοναστήρι ένα από τα μεγαλύτερα μεσαιωνικά πνευματικά κέντρα και η ωραιότερη εκκλησία της Δύσης, εφάμιλλη για το μέγεθος και το κάλλος της με τον Άγιο Πέτρο της Ρώμης. Την ανεπανόρθωτη εκείνη απώλεια αντισταθμίζουν κατά ένα μέρος οι μοναστηριακοί ναοί του Παρέ-λε-Μονιάλ (αντιγραφή του σχεδίου του Κλινί), του Βεζλέ, του Σολνιέ και της Οτέν. Χαρακτηριστικά στοιχεία αυτής της αρχιτεκτονικής είναι οι Θόλοι (γνωστοί στη Β. από τον 9o αι.), οι ωραίες κλασικές αναλογίες και ο μεγάλος πλούτος του πλαστικού διάκοσμου. Η περίφημη γλυπτική σχολή της Β. στόλισε με μερικά από τα υψηλότερα δείγματα της μεσαιωνικής τέχνης τα θυρώματα των ναών του Βεζλέ, της Οτέν, της Μακόν, της Αβαλόν, του Σαρλιέ και δημιούργησε στον χώρο του αβαείου του Κλινί τον περίφημο Επίγειο Παράδεισο. Στην πληθωρική διακόσμηση των κτιρίων των κλουνιανών αντιδρά η εξαιρετικά αυστηρή και απέριττη αρχιτεκτονική των κιστερκιανών. Πρότυπο των αντιλήψεών της μπορεί να θεωρηθεί η εκκλησία και η μονή του Φοντνέ, που αποτελεί το μόνο σωζόμενο ανέπαφο κιστερκιανό σύνολο. Φαίνεται ότι αυτή η αυστηρότητα οφείλεται στον ίδιο τον άγιο Βερνάρδο που είχε καυτηριάσει τον υπερβολικό διακοσμητικό πλούτο της θρησκευτικής τέχνης. Οπωσδήποτε, τα οικοδομήματα των κιστερκιανών με τις απλές και ωραίες κατασκευές και χωρίς τις υπερβολικές κατακόρυφες ανατάσεις, συνέτειναν πολύ στην εξάπλωση σχεδόν σε όλη την Ευρώπη του αυστηρού γοτθικού ρυθμού, πολύ διαφορετικού από τον κομψό γοτθικό ρυθμό των μέσων του 12ου αι. της Ιλ ντε Φρανς. Αλλά και ο ρυθμός της Ιλ ντε Φρανς με τις πανύψηλες κάθετες γραμμές και τον πλούσιο φυτικό διάκοσμο εισχώρησε και στη Β., όπως φαίνεται από την πρόσοψη του καθεδρικού ναού της Σανς. Ο ναός αυτός (1160, λίγο παλαιότερος δηλαδή από την Παναγία των Παρισίων), προσφέρει με τη ρυθμολογική ποικιλία του όλη την εικόνα ή καλύτερα, όπως ωραία έχει ειπωθεί, όλο «το γενεαλογικό δέντρο της εξέλιξης της γοτθικής τέχνης». Ο πλαστικός διάκοσμός του παρουσιάζει σε πολλά σημεία σχεδόν αναγεννησιακή σοφία στη μορφολογική διατύπωση των γλυπτών, όπως συμβαίνει εξάλλου και στο θύρωμα του Αγίου Θωμά, της εκκλησίας του Σεμίρ και στα ανάγλυφα της πρόσοψης της Οζέρ. Όταν με τον γάμο του Φιλίππου του Τολμηρού με τη Μαργαρίτα της Φλάνδρας η Β. έφτασε στο ύψιστο σημείο της πολιτικής της ακμής (1384), καθώς τα όριά της επεκτάθηκαν μέχρι τον ποταμό Σκάλδη και επωφελήθηκε από την τεράστια εμπορική και βιομηχανική κληρονομιά της Μπριζ και της Γάνδης, άνοιξε μία λαμπρή περίοδος για την τέχνη. Οι δούκες του Βαλουά, φωτισμένοι μαικήνες, προστάτες της τέχνης έως τον θάνατο του Καρόλου του Τολμηρού (1477), έκαναν την Ντιζόν το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό κέντρο της Γαλλίας, ενώ το Παρίσι την ίδια εποχή, εξασθενημένο από τον Εκατονταετή πόλεμο και κατακτημένο από τους Άγγλους (1420-36), διένυε περίοδο παρακμής. Αν και είναι δύσκολο να χαρακτηριστεί η τέχνη της περιοχής ως καθαρά βουργουνδική, μια και δέχτηκε γαλλικά, φλαμανδικά και ιταλικά καλλιτεχνικά ρεύματα, το αυλικό περιβάλλον δημιούργησε ένα ιδιότυπο κλίμα μεγάλης σημασίας για την τέχνη, επειδή ευνόησε την επαφή του αυλικού λεπτού γούστου με τις ρεαλιστικές τάσεις της αστικής τάξης. Από τα περίφημα ανάκτορα του Φιλίππου του Τολμηρού στην Ντιζόν απομένουν τα επιβλητικά ερείπια του πύργου της Μπαρ και των Δουκών, ενώ από τη μοναστηριακή εκκλησία του Σανμόλ σώζεται μόνο το θύρωμα, έργο δύο Φλαμανδών γλυπτών, του Ζαν ντε Μαρβίλ και του Κλάους Σλούτερ. Οι ίδιοι γλύπτες εργάστηκαν και στο ταφικό μνημείο του Φιλίππου του Τολμηρού (άλλοτε στην εκκλησία του Σανμόλ και σήμερα στο μουσείο της Ντιζόν), ένα αριστούργημα της βουργουνδικής γλυπτικής, αν και όχι τόσο γνωστό όσο το αποκαλούμενο Πηγάδι του Μωυσή, έργο επίσης του Σλούτερ, που με τη λυρική του ανάταση, τον ρεαλισμό και την ορμητικότητά του είχε μεγάλη επίδραση σε όλη την τέχνη του βορρά. Στον τάφο του Ιωάννη του Άφοβου, ο Κλάους ντε Βέρβε και ο Ζαν ντε λα Χουέρτα έδωσαν την αίσθηση της θλίψης με τις κλαίουσες μορφές τους (les pleurants), εμπνευσμένες από τις ανάλογες μορφές του Κλάους Σλούτερ στη βάση του μνημείου του Φιλίππου του Τολμηρού. Το ίδιο Θέμα επαναλαμβάνεται, κατά το τέλος του αιώνα, στο ταφικό μνημείο του Φιλίπ Πο (Μουσείο του Λούβρου). Και στη ζωγραφική οι επιδράσεις ήταν κυρίως φλαμανδικές. Από τη Φλάνδρα ήρθαν οι ζωγράφοι Μέλχιορ Μπρέντερλαμ, Ζαν Μαλονέλ και Πιερ Σπικρ. Σημαντικά έργα παραγγέλθηκαν στον Γιαν Βαν Άικ (Παναγία του κανονικαρίου Ρολέν) και στον Βαν ντερ Βάιντεν, ο οποίος, εκτός από μία περίφημη Δευτέρα Παρουσία για το νοσοκομείο της Μπομ, φιλοτέχνησε τις προσωπογραφίες του Φιλίππου του Αγαθού, του Καρόλου του Τολμηρού και του κανονικαρίου Ρολέν. Αλλά το μεγαλείο της αυλής εκδηλώνεται κυρίως στη μικρογραφία. Οι αδελφοί Λίμπουργκ, από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του 15ου αιώνα, εργάστηκαν για τον Φίλιππο τον Τολμηρό, δημιουργώντας μάλιστα για λογαριασμό του και μία ιστορημένη Βίβλο, χαμένη δυστυχώς σήμερα. Στις μικρογραφίες αντανακλάται ο πλούτος της αυλής, η αγάπη της για τις γιορτές, τις παρελάσεις, τα κυνήγια, τις μονομαχίες, τα συχνά και πολυτελέστατα συμπόσια. Τα στοιχεία αυτά, μαζί με το αυστηρό αυλικό πρωτόκολλο και ένα πολύπλοκο ερωτικό τυπικό, αναζωογόνησαν ακόμα και τη μικροτεχνία και έδωσαν μεγάλη ώθηση στη χρυσοχοϊκή, στην παραγωγή κοσμημάτων, στην ταπητουργία, στη διακοσμητική και στην υφαντουργική. Τελευταία επιβίωση αυτού του πνευματικού κλίματος μπορεί να θεωρηθεί η εκκλησία του Μπρον που έχτισαν στις αρχές του 16ου αι., σε γοτθικό ρυθμό, ο Λουδοβίκος Βαν Μπέγκεμ και ο Κόνραντ Μάιτ για τη Μαργαρίτα της Αυστρίας. Αλλά ήδη η ιταλική αναγεννησιακή επίδραση είχε αρχίσει να γίνεται αισθητή στην Ντιζόν. Οι πύργοι του Ανσί-λε-Φραν και της Τανλέ, όπως και πολλές κατοικίες και μέγαρα της Ντιζόν, κατασκευάζονταν πλέον σύμφωνα με τις νέες αντιλήψεις. Ο 17ος και ο 18ος αι. δεν πρόσθεσαν πολλά. Το τελευταίο αξιόλογο οικοδόμημα στη Β. είναι το κτίριο της βουλής με το ωραίο κλιμακοστάσιο, έργο του Ζακ Γκαμπριέλ. Άλλοι σημαντικοί καλλιτέχνες, τώρα όμως καθαρά Γάλλοι, καταγόμενοι από την περιοχή της Β., είναι οι ζωγράφοι Γκρεζ και Πριντόν τον 18o αι. και ο γλύπτης Ριντ τον επόμενο αιώνα, που είναι και ο δημιουργός των μνημειακών ανάγλυφων της Αψίδας του Θριάμβου στο Παρίσι. Δούκες της Β. Μεγάλη γαλλική φεουδαρχική οικογένεια που διοίκησε το δουκάτο της Β. Η πρώτη δυναστεία των δουκών άρχισε με τον Ριχάρδο, τον κόμη της Οτέν, που ίδρυσε το δουκάτο της Β. Μετά τον θάνατο του Ριχάρδου διοίκησε το δουκάτο ο γιος του Ροδόλφος που αργότερα στέφθηκε βασιλιάς της Γαλλίας και πέθανε χωρίς απογόνους το 936. Στη συνέχεια ανέλαβε την εξουσία ο Ερρίκος, ο σύζυγος της Λουδεγάρδης, εγγονής του Ριχάρδου, και αδελφός του βασιλιά της Γαλλίας Ούγου Καπέτου. Μετά από τον Ερρίκο το δουκάτο της Β. ενώθηκε με το στέμμα της Γαλλίας για τριάντα χρόνια (1002-32). Η δεύτερη δυναστεία της Β. διήρκεσε 327 χρόνια (1032-1361) και είχε 12 δούκες (σε παρένθεση αναφέρονται οι περίοδοι ηγεμονίας τους): 1. Ροβέρτος Α’ (1032-74). Ηγεμόνας βίαιος και άγριος. Δολοφόνησε τον πατέρα του και αναγκάστηκε να κάνει θρησκευτικό ταξίδι στη Ρώμη για να εξιλεωθεί. 2. Ούγος Α’ (1075-78). Έγινε αργότερα μοναχός στο μοναστήρι του Κλινί. 3. Εύδος Α’, ο επιλεγόμενος Βορέρ (1078-1108). Πολέμησε στην Ισπανία και την Παλαιστίνη. 4. Ούγος Β’, ο επιλεγόμενος Φιλειρηνικός (1108-42). Συμμάχησε με τον Λουδοβίκο ΣΤ’ τον Παχύ ενάντια στους Άγγλους και τους Γερμανούς. 5. Εύδος Β’ (1142-62). Λέγεται ότι έκανε εκστρατεία στην Πορτογαλία. 6. Ούγος Γ’ (1162-92). Βοήθησε τον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο τον Νέο ενάντια στον κόμη του Σαλόν και έλαβε ως ανταμοιβή από τον βασιλιά μέρος από τις κτήσεις του. Πολέμησε επίσης ενάντια στους κόμητες του Νεβέρ και του Βεργκί, βοήθησε τον Ερρίκο ενάντια στον πατέρα του Ερρίκο Β’, βασιλιά της Αγγλίας, και πήρε μέρος στην Γ’ Σταυροφορία στην Ασία. 7. Εύδος Γ’(1192-1218). Πήρε μέρος στη σταυροφορία ενάντια στους Αλβιγηνούς. 8. Ούγος Δ’ (1218-1272). Πήρε μέρος σε δύο σταυροφορίες και αργότερα αυτοανακηρύχθηκε Βασιλιάς της Θεσσαλονίκης. 9. Ροβέρτος Β’ (1272-1309). 10. Ούγος Ε’ (1309-15). 11. Εύδος Δ’ (1315-49). Κληρονόμησε τις κομητείες του Αρτουά και της Β. από την πεθερά του, βασίλισσα Ιωάννα. 12. Φίλιππος της Ρούβρης (1349-61). Μετά τον θάνατο του άκληρου Φίλιππου, κάτοχος του δουκάτου της Β. έγινε ο βασιλιάς της Γαλλίας Ιωάννης που παραχώρησε αργότερα (1363) το δουκάτο στον νεότερο γιο του, Φίλιππο τον Τολμηρό. Ξύλινη κεφαλή του Χριστού, έργο ανώνυμου γλύπτη από τη Βουργουνδία, του 12ου αι. (φωτ. Goldner). Ταφικό μνημείο του δούκα Ιωάννη του Άφοβου και της συζύγου του στην Ντιζόν, αντιπροσωπευτικό δείγμα της τέχνης της Βουργουνδίας (φωτ. Goldner). Τρύγος στην περίφημη για τα κρασιά της περιοχή της Μπον. Μερική άποψη της βιομηχανικής πόλης Λε Κρεζό, όπου υπάρχουν μεγάλα εμφιαλωτήρια κρασιών. Το εσωτερικό της μοναστηριακής εκκλησίας της Αγίας Μαγδαληνής (12ος αι.) στο Βεζλέ της Βουργουνδίας. «Η Παναγία του Οτέν» ή «Η Παναγία του κανονικαρίου Ρολέν», έργο του Γιαν Βαν Άικ (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Εξαίρετο δείγμα βουργουνδικής τέχνης. ΤΟ ΔΟΥΚΑΤΟ ΤΗΣ ΒΟΥΡΓΟΥΝΔΙΑΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΚΑΡΟΛΟ ΤΟΝ ΤΟΛΜΗΡΟ (1467-77)